Sa Mundana commedia
Salvatore PoddigheOriginale | La versione “condensata” dei Têtes de Bois, featuring Monica Demuru |
SA MUNDANA COMMEDIA Prima Parte 1. De Dante su poeta de Toscana, sa Divina Cummedia leggimos; e noi sardos prite non faghimos un'attera Cummedia mundana? pro dare lughe a sa zente isolana sos chi s'estru poeticu tenimos, pro chi non bastat sa Divina sola a sa Sardigna nostra a dare iscola. 2. Dante, de una mente illustre e digna, tra sos poetas hat sa prima sedia; in versos hat descrittu una Cummedia; contra a sa setta perfida maligna, e nois cantadores de Sardigna nos istamos a morrer de inedia? no, no, frades, bintramos tottu in giostra, a fagher puru sa partida nostra. 3. Est beru chi fit Dante Alighieri, de sentimentos fìeros, gagliardos, e noi semus che fizos bastardos contra de issu in tale mestieri. Poi, chi balet unu furisteri, naran a dicciu, prus de deghe Sardos, ma tottu custu ispaventu e paura, non faghet a sos donos de natura. 4. Dante, hat cantadu cun ingegnu ed arte, ca fit in poesia meda esattu; hat fattu tantu sì, ma no hat fattu nudda de prus che i sa sua parte, tra sos poetas fit su grande Marte, lu bidimos de s'opera in dogn'attu e già ch'issu l'hat fatta, naro a bois, sa parte sua, toccat como a nois. 5. No isco bonu s'a cantare hap'essere, pro ch'hapo sentimentos pagu espertos, e istruidu non seo che certos chi piùs bellos versos ischin tessere. Intantu provo, si b'hapo a resessere solu cun donos de natura offertos, senza istruzione, e senza istoria chi aggiuet sa debile memoria. 6. Su tema ch'hapo in conseguenzia, de risolvere deo, a dogni frade; est, s'andamentu de s'umanidade da cand'in terra hat happidu esistenzia. Origine fundamentu e dipendenzia de sa ricchesa e de sa povertade, pro chi medas ancora no han cumpresu, poveru e riccu coment'est dippesu. 7. Ministros de su religiosu impreu, a crere a sos populos han dadu; chi chie est in su mundu isfortunadu est, chi fortuna non l'hat dadu Deu, su chi non creo giustu a parrer meu ch'i Deus si siat mai interessadu, de dar'a chie su male, a chi' su bene comente oe, sos bigottos crene. 8. Deus che sapiente e bonu mastru, send'unu babbu giustu imparziale; hat dadu a tottu diritt'uguale no hat fatt'unu fizu, unu fizastru, no est pro naschere in bonu o mal’astru s'istamos chie bene, e chie male, tottu dippendet dae sa faccenda de non esser comune sa sienda. 9. Pro dare a s'impostura unu rimproveru, presento 'e sa Cummedia su prim'attu; solu pro narrer s'est, Deus ch'hat fattu in su mundu su riccu e i su poveru. Tue Musa ch'in me, faghes riccoveru risolve nende cun mettodu esattu, Deus hat fatt'ogni bene comunu, però, riccu ne poveru a nessunu. 10. Tottu sa razza umana senza erranzia, si dipesa est d'una sola famiglia; duncas; no est nessuna meraviglia s'aian dogni cosa in comunanzia,, no esistiat tando padronanzia e ne mancu discordia ne puntiglia, comente fin sos benes de cumone andàna a tribagliare in unione. 11. De comente sa zente aumentiat, e s'est tottu sa terra populada; in dogni bidda cittade o burgada su bene comunale tottu fìat. Part’e dirittu dognunu teniat comente de bessidas e d'intrada, fit in comunu patimentu e gosu e nessunu non fit necessitosu. 12. Comunale tenian terra e fruttu, bestiamene e cantu s'est connottu su viver necessariu aian tottu de vegetales e dogni produttu. Non fit nessunu padronu assoluttu, dogni frade a su frade istàt devottu, e cun tale sistema beneficu non fit nessunu povero ne riccu. 13. Ma dogni tempus benit pro passare regnat s'amore e i s'ingratitudine; si cambiat sistema e abitudine sos tempos fattos sun pro cambiare. Cun su tempus s'est bida diventare sa fratellanza in ischiavitudine, e tottu cuddu bene comunariu est poi diventadu propietariu 14. Cun su tempus naschida est s'avarizia, in su mundu s'orgogliu e i su fele; su primu fit Cainu contr'Abele, prepotenzia usare e ingiustizia; poi de nobilesa e de pigrizia s'avaru d'esser amigu fìdele, dae Cainu sa crudelidade istesit post'in usu dogn'edade. 15. S'est bidu poi s'omine non bonu, cun trassas, cun astuzias e affrontos; intimidire sos omines tontos cun ispaventos e superbu tonu, pro dominare issu che padronu si los hat resos dociles e prontos, a lu servire, gai est chi s'astutu leadu hat su cumandu assolutu. 16. A su mandrone fit sistema duru, istare in fratellanza e unione; previa chi s'aradu, su marrone, toccat a manizare a issu puru. E pro esser felice in su venturu tempus s'est postu in possessione de sos terrinos, pro non tribagliare ch'est prus arte leggera a cumandare. 17. Sos oziosos e malintragnados, o furcajolos comente los giamene; de terrinu comunu e bestiamene si sun antigamente appropiados. Issos tando sun riccos diventados a sos tontos lassadu hana su famene, e dae tando su mundu formadu de poveros e riccos est'istadu. 18. Tottus cuddos chi s'hana impadronidu, antigamente su bene fraternu; de su mundu leadu han su guvernu e i sa frattellanza han abolidu. Unu de issos re l'hana eleggidu pro haer su dominiu in eternu, e sutta custos tottu omines bravos sos tontos sun restados ischiavos. 19. Da' custos bonos e fieros Martes, sos populos istesini obbligados; send'ischiavos e umiliados a tribagliare de tottu sas artes, e divisos los hana in duas partes una bracciantes e una soldados, pro defender su regnu e i su tronu e suggettare su malu a su bonu. 20. Pro disciplina contra a sas chimeras, de su populu ischiavu reduidu; han puru antigamente costruidu sos regnantes, presones e galeras. Regulamentos e legges severas pro sos ribelles hana istituidu; e dogni pegus de s'umanu gregge han suggettadu cunformas sa legge. 21. Cuddos chi de prus grand'estensiones de terrinos si sunu impossessados; cun su tempus, si sunu nomenados contes, ducas, marchesis e barones; e distintos si sun menzus persones de cuddos chi sun poveros restados, gai s'astutu bennid'est civile e i su tontu rusticcone e vile! 22. Istituidu han omines fattores, pro dirigentes de sos lavorantes, Centuriones pro sos militantes cun distintivos grados superiores. De milites massajos e pastores, custos fattesin de rappresentantes, eseguinde ordines e doveres giust'a sa volontade de sos meres. 23. Ecco comente tra sa razza umana, sos furbos su dominiu han leadu; e cun barbaridade han guvernadu a cantu sas istorias mi nàna. Bendiana sa zente e comporana a us'e bestiamene domadu e da sos populos tottu sun istados timidos, e che deos adorados. 24. Tando est chi parziales sun bennidos delizias mundanas e dolores. E poveros da' s' epoca e segnores in su mundu si sun distinguidos. Ecco s' origine de duos partidos meres de cumandare e servidores, e dae tando chie arat e zappat, e chie senza sudore pane pappat. 25. Torramos como a Deu onnipotente, comente oe cret calch'unu maccu. chi s'est de su terrestre impossesadu, siat fattu da' issu veramente. Non Deus, ma s'astutu a s'innocente hat obbligad'a fagher su teraccu. E i s'astutu bennidu est servidu cando su tontu s'est sottomittidu. 26. Deus a nemos dadu hat martirizos, e a nessunu sa felicidade; e no hat fattu parzialidade sende nois de issu tottu fìzos. Est ingannu ‘e su mundu art'e manizos, s'a chie est riccu e chie in povertade, Deus lassadu hat sa terra comuna e pro tottu uguale sa fortuna. 27. Podimos sas delizias antigas, nois cherinde, in su mundu gosare? bastat però in comunu lassare terrinos e produttos e fatigas. Usende su sistema 'e sas fromigas, vivende in fratellanza tott'impare, e s'hamos in comunu ogni materia nessun est riccu e nessunu in miseria. 28. S'esserat d'esser in d'ogni paisu fruttos e territoriu in comunu; de s'arte sua tribagliare ognunu su produttu tra tottu esser divisu. Faghimis una vida 'e Paradisu senz'essere isfruttados dae nessunu; dimis esser felices e cuntentos tottu, de grazias e de alimentos. 29. S'antigu paradisu Eden terreste, ch'han sos furbos istoricos giamadu, certu chi cuddu tempus fortunadu de sos benes comunes istad'este. Inue naran su Deus celeste ch'Adam'ed Eva aiat colloccadu; ma sa giusta e sincera veridade est, su prinzipiu 'e s'umanidade. 30. Su Serpente malignu ingannadore ch'hat s'antiga innocenzia tentadu, chie creides chi siat istadu custu vile demoniu seduttore? iss'est s'omine avaru usurpadore chi s'est de su terrestre impossesadu, e lassad'hat sos tontos pro disgrazia ispozados de bene, e d'ogni grazia. 31. E si da calchi furbu o ignorante no est su narrer meu applaudidu, mi lu fettat toccare cun su didu su chi cret prus demoniu devastante. Deo piùs de s'omine birbante serpente ne demoniu hapo idu, in su mundu capace a fagher male, e custu est su demoniu infernale. 32. Naran pro serpentina tentazione, Adam' ed Eva esser ruttu in peccadu; e su peccadu chi siat istadu de matrimoniu sa congiunzione e ch' in su mundu pro tale cagione, s'est su bene e su male originadu, degai hat dadu a crere s'impostura pro occultare ch'istada est s'usura. 33. Si sa congiunzione vietada, fit de su matrimoniu comente sa terra d'animales e de zente podiat mai benner populada? o infame impostura! retirada faghe dae su coro e da sa mente, ca sena matrimoniu ista certa de viventes sa terra fit deserta. 34. Si fit su matrimoniu unu reattu, Deus "creschide e multiplicade" nadu no iat a s’umanidade ne omine ne femina iat fattu: ma ca fit necessariu tal'attu est ch'issu hat permitidu s'unidade pro ch'esserat su mundu populadu e s'est utile, certu no est peccadu. 35. Veramente sa frutta proibida, chi Deus de toccare non cheriat, atera cosa esser non podiat si no sa terra arbur'e sa vida. Sende comune senza dividida custa, pro tottus grazias daiat, non lassende sa terra comunale nde naschiat su bene e i su male. 36. Fit su bene comunu eternu e sumu su proibidu simbolicu fruttu ma si calch'unu padronu assoluttu s'esseret post'in su terrestre pumu andàna sas delizias in fumu e in peccadu s'omine fit ruttu; ca da su paradisu fora essiat cuddu chi possidenzia non teniat. 37. Fit dada 'e Deus sa permissione, de sa terra ogni fruttu 'e mandigare; e i s'umanidade de istare totu in fratellanza e unione. Ma fatt'haiat proibizione de sos terrinos a s'impossessare, ca bene ischiat chi cun su possessu beniat s'avarizia e s'interessu. 38. Culpa de s'usurariu demoniu, su poveru est de grazias ispozadu; non pro ch'hapat cumittidu peccadu, unidu a sa cumpagna in matrimoniu, ma pro l'haer dirittu e patrimoniu su malaittu serpente usurpadu, ed est restadu senza nd'haer culpa che ossu rosigadu senza pulpa. 39. Ma furbamente s'omine impostore a su tontu sa frase hat coloridu. e narat, chi su fruttu proibidu, est s'attu congiuntivu de s'amore: e i su mundu esser ruttu in errore . ch'Adamu a Deus hat disubididu; e Deus pro dispettu de improvisu, l'hat iscacciadu da su paradisu. 40. Ma si tale impostura esserat vera, da' su giardinu terrestre iscacciados tottu sos prinzipales fin istados pro sa libidinosa violera. De Adamu in sa propria manera dian esser de grazias ispozados, invece custos, giardinos e'fruttos possedin e in peccadu ... no sunt ruttos. 41. S'impostura ad intender puru hat dadu chi pro tale peccadu tantu forte, est intrada in dominiu sa morte e a morrer sa zente hat cominzadu; da cando Adamu est ruttu in peccadu, mentres chi prima tenian sa sorte d'esser tottu che Deos immortales tant'omines coment'e animales. 42. Dèo non naro chi faula siat cantu nat s'impostora propaganda, però fagher cheria una dimanda chi si mai nessunu no moriat,. comente in terra sa zente cappiat? devia benner certu a dogni banda tottu su mundu interu, senza iscampu, prenu de zente che s'erba in su campu. 43. Deus Adamu chi deviat morrer su die chi su fruttu eret toccadu, nos narat s'iscrittura, chi l’hat nadu; ma sa morte ch'hat devidu proporrer lu podimos cumprender e supporrer moriat d’essere in felice istadu, e mandigaiat su pane cun pena andende a tribagliare a terra anzena. 44. Da cuss'epoca senza propriedade in su mundu est sa povera zenia, e fina a cando naschet su Messia, ch'est, s'unione tra s'umanidade, non det gosare prus felicidade giustu comente nàt sa profezia, naschidu su Messia de protesta a su serpente ischiacciat sa testa. 45. Narat chi Deus unu Cherubinu ponzesit in giardinu cun s'ispada, pro ch'esserat sa frutta rispettada da cuddu poveru Adamu mischinu! de modu chi in su terrestre giardino non tenzerat prus drittu de intrada; e si'a prepotenzia b'intraiat s'Anghelu cun s'ispada lu punghiat. 46. Gasi in su mundu sos Deos novellos comente da' s'antigu l'han connottu, una legione formadu s'an tottu d'anghelos cherubinos barracellos; e terrinos, palazzos e castellos custodiat s'agelicu cumplottu, si calch'Adamu, chi ladru si narat andat e fura. s'anghelu l'isparat! 47. Naran chi Deus, culpa 'e sos peccados, mandesit in sa terra temporales: e de su mundu tottu sos mortales restesin in sas abbas annegados, e ch'intro s'arca si sunu salvados solu Noè, cun fizos e animales: e fattu hat des sos malos isterminiu a sos bonos pro dare su dominiu. 48. Ma it'est in veridica materia, de Noè, sa grand'arca salvatrice? fit su vile sistema usurpatrice chi cun sa sua infame cattiveria, mandadu hat su deluviu de miseria supra sa zente povera infelice, e salvados si sun certu sos bonos ... chi de su mundu benzesin padronos. 49. Ecco comente in su mundu est bennidu s'origine de su bene e de su male: sa disfatta 'e su bene comunale istesit su peccadu cumittidu. E su s'haer sa terra impadronidu intesit su diluviu universale, e su nou sistema, su monarca certu de salvamentu istesit s'arca. 50. Sos ch'intro s'Arca hana fattu dimora si sun da' sas miserias salvados, e contàna chi mortos sun istados sos chi de s'arca restados sun fora; ca senza possidenzia sun ancóra poveros tottus e disisperados, e morin in mesu s’inundazione de povertade e disperazione. 51. Pustis ch'est su deluviu cessadu de sa facenda usurpante demonia, leggimos chi sa turre 'e Babilonia han sos omines furbos fraigadu, pro paura ch'appende aquistadu già sa mundana suprema Egemònia, da su podere no pottan crollare beninde su diluviu a torrare. 52. A cantu nàt s'istoria sagrada, e diversas ancora opiniones, nach'istesit de pedras e mattones sa turre de Babele fraigada. Pro me naro chi fìt edificada de Barones, de principes, de Contes de Ducas, Cavalieris e marchesis in tottu sas cittades e paesis. 53. Sa turre de Babele senza farta, devet bene comprender dogni umanu, chi no est unu fabbricu de manu de comente sa oghe s'est isparta; ma cudda turre politica e arta de antigu dominiu sovranu, custruida cun arte, e cun ingegnu sa ch'est óe, esistente in dogni regnu. 54. Ecco comente in su globo terrestre, giamadu paradisu deliziosu, su serpente malignu insidiosu de dogni bene impadronidu s'este. E de su proletariu pro peste hat puru su dominiu poderosu e cheret ubbididu si cumandat, e guai de cuddu chi no andat!! 55. Unu guvernu devet dominare pro non succeder ne briga ne gherra, ma fattigas e fruttos de sa terra devian esser in comun'e pare: no una parte sola profittare e s'ater' haer de pane una perra, si su bene comune s'est connòttu devimis tribagliare e goder tottu. 56. S'est de tottu su Sole e i sa Luna e s'aria de tottu a respirare, si de nascher'e morrer ugualare cherfidu hat sa natura, sa fortuna, prite sa terra sienda comuna de nois tottu non podet istare? Subra custu su drittu de giustizia mancat, proite? Culpa 'e s'avarizia. 57. Intes'hazis comente hat caminadu s'umanidade de su mundu intreu? cumpres'hazis chi culpa no nd'hat Deu si chie est riccu e chie isfortunadu? ben'hapo custos versos dedicadu pro chi cumprendat s'omine babbeu, si chie est riccu e chie mendicante est causa de s'omine birbante. Seconda Parte 1. S'istoria legginde a pramu a pramu, dae Adamu finas a Noè no esistiat moneda ne Rè, send'in vida su patriarca Abramu: de sa.moneda esistidu est su ramu lu narat in sa Genesi Mosè, ma post'in cursu e perfezionada da su re Cinesu Fu, est istada. 2. De s'avarizia s'origin' infame sa moneda nat ch'est sa zente dotta: sa prima istesit fatta 'e terra cotta sa segunda de pedde o de corame poi de ferru, de prumu e de rame cun su tempus andende s' èst connotta e in fine de carta oro e prata e de nicchel 'e brunzu istesit fatta. 3. In possessu de sos avaros mannos sa moneda est da epoca lontana, prima d'esister s'Era Cristiana dua mizza e già settighentos annos. Non fin tantu in su mundu sos ingannos Cando moneda no nde manizzàna. Da cand'istada est sa moneda in usu creschidu est s'ingannu prus e prusu. 4. Cando moneda non s'agataiat in cale modu si cummerziada? Beniat pari pari iscambiada sa merce chi dognunu produiat. A su poveru chi trabagliaiat comente tando su riccu pagada? No mancat no, de lu rettribuire in cosas de pappare e de bestire. 5. In cussu tempus antigu e inopiu senza moneda viviant l'ischimos: oe chi sa moneda nois tenimos forzis proffittu nd'hamos a su dopiu? Paret a mie ch'istamos su propiu e dae s'usu antigu no transimos; ca sa moneda andamos a gastare in bistimentu e in cosa 'e pappare. 6. Prima d'esser in usu su dinari su poveru fit menzus favoridu, ca su mundu non fìt tantu accanidu tando comente oe, in dogn'affari: mancari s'interessu pari pari e i s'ingannu esserat esistidu: non fit certu sa zente in dogni cosa tantu comente oe, interessosa. 7. Bene cumprenden sas dottas persones cando moneda no si nd'agattada in su mundu nessunu no pensada a ponner in sa Banca miliones! Ma pensaian d'haer provigiones solu da una a s'atera annada: senza su monetariu isquillu fit prus su mundu in paghe, tranquillu. 8. Mentres cun su sistema monetariu creschida est s'avarizia senza contu, ca finzamentas s'omine pius tontu est diventadu in su mundu usuraiu, siat bracciante siat proprietariu pro regollet moneda est sempre prontu! Cun asuria e cun avidu coro massimamente de prat'e de oro. 9. B'hat prus de unu riccu possidente amante de moneda e abbramidu, ch'istat isporcu e male bestidu e si castigat finzas de sa brente; de lavorantes puru similmente medas economistos nd'hamos bidu, de totu custos males senza pausa sa moneda est s'origine sa causa. 10. Cun sa moneda dogni birbantesimu in su mundu fatt'hat grande progressu, s'istrozinismu, su vile interessu, s'ipocrisia, su gesuitesimu. Medas si benden pro un cintesimu s'anima, sa cussenzia, e oppressu est pro sa monetaria materia su lavorante d'estrema miseria. 11. Si sun bidos alcunos principales chi dinaris possedin a isportas, fagher derettas sas causas tortas in cortes de assisi, in tribunales: cun falzos testimonzos illegales personas reas benzesin assortas, e cundennados tantos innocentes chi de dinaris non fin possidentes, 12. B'hat prus de unu fizu disonestu de calch'omine riccu benistante, d'haer dinaris a manu bramante pregat finzas su babbu a morrer prestu! Senza de cust' est craru e manifestu comente nd' hamos bidu d'ogn'istante, a sos dinaris pro haer amore medas feminas mancan a s'onore. 13. Naran chi sa moneda est preziosa pro eleganza e pro comodidade deo puru l'amito, in veridade ma però de tott'ateru est dannosa. Ca de malu nd'hat naschidu ogni cosa superbia, egoismu e crudeltade; omicidios, furtus, tradimentos, cambiales e falsos testamentos. 14. A bite servit s'oro e i s'argentu? Narat s'omine dottu e sapiente; servit pro fagher avara sa zente, ma pro bestire ne pro nutrimentu. Tottus l'ischimos pro isperimentu sa moneda non servit a niente, mentres chi, s'arga, disprezzada cosa est meda prus de s'oro valorosa. 15. Balet prus s'arga de su muntonarzu de s'oro, de s'argentu e de su ramene. Paragonare s'oro a su ledamene m'hazis a narrer chi so faularzu? Nademi trigu, simula e chivarzu legumenes, erbaggios e fruttamene, de s'oro, de s'argentu e de su ramene o sun de su ledamene sos fruttos? 16. Si fimis tottus in su mundu riccones e nessunu pensàt de tribagliare, dimis tottu de famene crepare prata e oro teninde a muntones! Ca senza su tribagliu 'e sas persones no nos podet sa terra alimentare; e si a tribagliare no andimis riccos d'oro, de famene morimis!... 17. Lassamos como s'oro e i s'argentu, sos miliardos cun sos miliones, e faeddemus de sas religiones si partin da Divinu fundamentu: o si est tottu mundanu un’inventu de birbantes, e furbos e mandrones; s'est de Divinu o mundanu istituttu connoscher la devimos dae su fruttu. 18. Da' su fruttu connota est sa pianta si est de bona o mala calidade, si dat fruttos d'amore e caridade. Si podet narrer chi est bona e santa. Ma si santa de lumene la nanta e donat fruttos de barbaridade, iscusa o mundu, cumpatti e perdona, non poded esser ne santa, ne bona! 19. Sa religione, amore e fratellanza deve pro esser santa istabilire. pro esser giusta devet abolire sa servitudin'e sa padronanza, e devet imitare s'uguaglianza gosare tottus e tottus pattire! E si no est de tale condizione Santa e giusta no est sa Religione. 20. Deo naro: s'esserat decrettada sa religione tra s'umana zente de unu Deus veru onnipotente, una sola in su mundu fit istada. Invece d'una ottighentas che nd'hada e tottus tenen Deus differente mentr'una sola e unu solu Deu deviat esser in su mundu intreu. 21. Bidinde finzas sos prus ignorantes prestare cultu a tantas Deidades, cumprenden chi sun tottu falsidades e de mancuna diventana amantes; aman de viver liberos pensantes e da' sas religiosas societades connoschinde s'ingannu ei s'imbrogliu. Fuin attesu che barc'a s'iscogliu. 22. Pro chi siat dognunu a connoschenzia presento in s'argumentu seguente in cale modu tra s'umana zente est bennida de Deus s'esistenzia; de su creadu sa magnifìcenzia s'idea ha fattu naschere in sa mente, a s'omine terrenu abitadore de un Ente supremu creadore. 23. Istellas, Sole, Luna, terra e mare, lampos e tronos tempestas e bentos sun istados sos primos fundamentos ch'han devidu sa fide fabbricare d'unu Deus ch'hat devidu creare astros de chelu e de terra alimentos; dognunu in coro sou hat ideadu unu Deus mirende su creadu. 24. Deu s'jerru sa rigida frittura, sos immensos calores de s'istade, sos fruttos de s'attunzu in cantidade e de sa primavera sa bellura; omines fattos a dogn'istatura animales de dogni calidade, su naschere, su morrer in comunu naran de Deus operas chi sunu. 25. Duas semplices cosas sunu istadas origine de Deu e fundamentu; sa meraviglia unida a s'ispaventu chi causadu han sas cosas creadas: sos terremotos sas malas annadas maladias de tristu avvenimentu, e in Deus terrore o meraviglia han fattu crere s'umana famiglia. 26. Naran antigamente cunferidu ch'hat Deus cun Adamu e cun Noè Abramu, Isaccu, Giacobb'e Mosè. Naran chi faeddadu l'hana e bidu; ma si fìt beru, d'essere apparidu a tottu custos su Divinu re, lasso decider a sos sensos bostros fit apparidu puru a tempos nostros. 27. O tando a sos terrenos abitantes cumpariat ca fin prus innocentes? No. Ca leggimos a ojos videntes chi tando che i como fin birbantes fin de occhire e de furare amantes forsis piùs de sos tempos presentes! Si tando a sos birbantes cumpariat Deus, puru oe cumparrer deviat. 28. Si s'est lassadu su Deus celeste bidere antigamente e faeddare, a tempos nostros a nos visitare poite mai cumpartu no este? D'esser tando masedu como areste Deus, custu non podet mai istare. Sende su mundu e Deus su mattessi diat cumparrer a a sos pabas nessi. 29. In ses dies su Deus infinittu narat Mosè chi su mund'hat creadu senza nudda haer bidu ne toccadu de cant'issu in sa Genesi hat iscrittu: cando Mosè fit naschidu in s'Egittu aiat trinta seculos passadu d'Adam' ed' Eva sa creazione e no est che imaginazione... 30. Cheria de mi narrer in cust'attu su pius de scienzia profundu, si Deus est su ch'hat fattu su mundu o si su mundu est ch'a Deus hat fattu?. Pro parte mia ch'est su mundu ingrattu naro ch'hat fatt'a Deus francu e tundu. E i su mundu bos naro in comunu chie l'hat fattu non l'ischit nessunu. 31. Da' tempus antighissimu remottu curret de Deu in su mundu sa fama, e tottu de connoscher sunu in brama su fattore 'e su mundu sende ignottu, narrer sempre chi Deu hat fattu tottu amos intesu de babbu e de mama, ca gai da sos furbos sunu istados issos puru che nois imparados. 32. No nd'est seguru nessunu vivente chi Deus hapat su mundu creadu, pro chi su mastru chi l'hat fabbricadu nessun'a bidu in s'epoca presente; nessunu certu est chi personalmente a ue est Deu est andad'e torradu? No sende certos, namos de gasie su mund'est fattu, e non l'ischit da chie. 33. Da' unu punzu 'e pruere impastadu fragile e insensibile sustanza, a imagine sua o somiglianza Deus naran chi s'omine hat creadu: però de cale razza siat istadu chi l'hat fattu, non nd' hamos seguranza. Mundu risolve narami e faedda si fit de razza bianca o niedda? 34. Si nd'hat fatt'unu de razza bianca, su ruju, giallu, nieddu, olivastru, fattu no est da su propriu mastru oppuru fattu l'hat a manu manca. Non podet mai essire dae farranca de unu grande artista un'impriastru. Sende fattos da' Deu, est craru e nottu fimis de una razza istados tottu!... 35. Si costruidu esserat s'universu da unu Deus giustu e sapiente, bos naro in veridade, mundu e zente deviat tenner sistema diversu: non fit istadu coment'est perversu in su tempus passadu in su presente: ma dian esser tottu sos terrestes uguale a sos Anghelos celestes, 36. Si unu Deus d'amore e giustizia fit istadu de s'omine fattore, in nessunu terrenu abitadore, non deviat regnare s'avarizia; ne una parte de zente in delizia deviat esser ne una in dolore, ma tottus uguales e che frades devimis essere o mi lu negades? 37. Si fimis fattos de Deu e fizos non fimis in discordia ne in gherra. fit istadu su mundu a dogni perra unu giardinu de rosas e lizos; regnat delizias, dolores, fastizos, ca semus tottu fizos de sa terra, e coment'est su clima differente in ogni parte, de gai est sa zente. 38. Sos primos abitantes supponiana in su Sole sa forza soberana, comente e veru Deus l'adorana e grazias da issu imploraiana, ateru Deus no nde connoschiana e finas oe in sa terra Africana, tottu de Cam sa discendente prole, basat sa terra e adorat su Sole. 39. Cust'est prova chi tando no esistiat su nostru babbu eternu nominadu, proite si s'esseret agattadu su mundu a issu ricconnotu aiat. Bidinde s'omine chi adoraiat Su Sole, it'Issu diat haer nadu? Certu deviat narrer mundu ingrattu, non conosches su Deus chi t'hat fattu?! 40. Ca send'issu su grande architettore, chi cun operas bellas s'est distintu, diat haer sos populos costrintu a connoscher s'insoro creadore; cun castigos oppuru cun amore sos africanos haiat cunvintu de venerare a issu ch'est su mastru de tottu, e non su Sole ch'est un astru, 41. Bidinde sos de s'Asia adorare sos Deos: Zoroastru, Budda e Brama, provat de custu Deus s'alta fama chi mai nd'hana intesu mentovare! Ma s'issu primu hat depidu creare su mundu, puru 'e sa fide su drama deviat haer tra custos diffusu d'ateros Deos pro non fagher usu. 42. A Cerere, a Diana e a Ciprigna, daiat cultu sa Religios'arte, e adoradu fit su Deus Marte in sa 'idda de Martis, in Sardigna; ca de su babbu eternu s'alta insigna non fìt tando connotta in custa parte, e non teniat de Deus su gradu finacando sos furbos bi l'han dadu!... 43. In s'Antiga cittade sulcitana ue Sant’Antiogu, est oe in die, bigottu aberi s'oju naro a tie! Deos diversos ancora adoràna; sa suprema potenzia soberana. De su babbu eternu mancu inie no fit; ca narat una antiga lapide chi adorana Iside e Serapide. 44. Sos Ebreos, cun fide e veru coro, lu narat s'iscrittura e nde so certu, adoran de Sinai in su desertu pro Deus veru unu vittellu d'oro. Signu e prova chi non fit s'insoro su Deus chi Mosé lis hat offertu; ca si l'haian da' tempus prolissu connotu, adoradu ian a issu. 45. S'esserat custu Deus esistidu prima de nos mundanos eredeos, no aiat su mundu ateros deos prima de isso adoradu e servidu: e nemanch'issu aiat permittidu ad' asianos ed europeos, de venerare dae polu a polu ateros deos che a issu solu. 46. Sun trintamiza a lu narrer in Sardu Deos antigamente chi adorana prima 'e su babbu eternu, e oe hana credentes prus de unu miliardu, su babb' eternu naschid'est prus tardu e cun sa forza sua soberana, tenet solu tra tottu sos viventes treighi miliones de credentes... 47. Si de tottu sos deos sa possanza su babb'Eternu haeret superadu, sol'issu de credentes fit istadu de dogn'ateru Deu in maggioranza; ma send'issu su prus in minoranza de dogn'ateru Deus veneradu: est prova certa chi no hat podere e ne de chelu e terra est issu mere! 48. Resultat d'esser cust'eternu Rè a dogn'ateru Deu inferiore, pro chi s'istadu fìt superiore si fit distintu pro natura in sè; solu l'hat nadu e iscrittu Mosè ch'est'issu onnipotente e creadore: ma pro lu crere non bastat, de seguru, su lu narrer; bi cheret provas puru! 49. Est tottu imbrogliu o mundu ischire tese de sos Deos e Deas s'impiantu, mortu Mosè, s'apostoladu intantu su babb' eternu divisu hat in trese; e tue prima in d'unu como crese in babbu, fizu e ispiridu santu! cheret narrer chi deos milli e unu a gustu sou, nde faghet dognunu. 50. Sette seculos pustis sepultadu Cristos, fìzu de Deu e de Maria, pro deu onnipotente in s'Arabia, A Maometto s’ana incoronadu; su nostru babbu eternu nomenadu ne i su fìzu sou, su Messia. No est dae sos arabos connotu ch'a Maumetto dognunu est devotu. 51. Tempus prima, sa cresia Romana, d'esister Maumetto fit fundada; su deus Giov'e Marte issa adorada fina a cando s'est fatta cristiana; provat chi sa potenzia soberana de su babbu eternu, penetrada in cussu tempus in issa non fiat, si a Giov'e Marte adoraiat... 52. Giove e Marte su mundu a tottu proa dominàt prima de su babbu eternu; si trattat ch'issu est bintradu in guvernu battor' mizza annos de custos a coa; da s'era cristiana epoca noa Roma connotu hat su Deus modernu; e dadu a tando grorias a vantu a babbu e fizu e ispiridu santu. 53. Però happende sos contos tiradu cun babbos, fizos, ispiritos santos, chi non teniat introitos tantos Roma, che prima in su tempus passadu; e it'hat fattu? Hat santificadu baranta mizza tra santas e santos e costruidu hat cresias e colonnas a treghentassessantotto Madonnas... 54. Forsis Roma l'hat fattu pro ingannu d'haer tantas madonnas tituladas? No! L'hat fattu pro esser festeggiadas tottu sas dies chi benin in s'annu. Santos bi nd'hat unu numeru mannu ch'in s'annu no han dies signaladas, custos in biddas, cittades e portos sun festegiados paris cun sos mortos!... 55. Diffattis chi su die maccarrones si pappat pro costumene connotu: chie los pappat cun casu e regotu chic cun bagna 'e puddas e cabones. santos e festas e processiones bind'hat bundantes pro dogni bigotu, chi tantu a bustu comente a chena bistare poded'a bentre piena. 56. Sa religione est una miniera pro pabas, munsegnores e viccarios; sos santos sunu tottus impresarios chie in un'arte chie in d'una carriera; o populu ignorante, cunsidera ite fruttu ti dan sos santuarios? Non bides santos, madonnas e Cristos, ch'est unu isfruttamentu a sos artistos?! 57. Osservas pro dogn'arte o mestieri ch'hana postu unu santu protettore; pro sos massajos est santu Sidore, santu Vissente, 'e su mastru ferreri, santu Crispinu pro su sabatteri, santa Barbara pro su minadore, santu Giuseppe cantende a s'anninna... est protettore 'e sos mastros de linna. 58. Santu Cosimu e santu Damianu pro su dottore e pro su farmacista; de sos chi sun guastos a sa vista santa Lughia s'impresa hat in manu; su pastore in ierru e in beranu protegget santu Giuanne Battista; a sant'Antoni, festadu in benharzu l'hat fattu protettore 'e su porcarzu. 59. Santu Pedru impresariu de sas craes, protegget sos craeris de sa Banca; santu Micheli giughet in farranca su pesu, e pesat sas animas graes, santu Roccu tumores e piaes curat de sos chi meda bettan s'anca, Maria Madalena protetrice est de dogni mundana peccatrice!... 60. Tenimus puru a santu Costantinu ch'est protettore de sos gherrieris viaggiadores tottu e passizeris han sa Madonna de Bonu Caminu; sant'Andria protegget de continu sos piscadores cun sos marineris; Maria de su Nie prus benigna prottegget sos chi benden carapigna. 61. Infine: pro dogn'arte o maladia unu santu reparat sa tempesta, pro curare ogni male e dogni pesta postu han de su remediu a Maria, tiat bastare custa sola ebbia però non bastat una sola festa: ca senza tantas festas bene ischides no poden benner riccos sos preides! 62. E tiat esser unu grave dannu senza festas non benner quattrinos, su corpus de sos poveros mischinos isfruttan sos padrones tottu s'annu, s'anima, sos preides cun ingannu, isfruttan de sos poveros...crettinos e nd'hana da sa zente pusillanima: su fruttu de su corpus e de s'anima!... 63. Pro cunfortare dogni peccadore puru a crere sos populos han dadu, chi dogni santu in chelu est avvoccadu de sos devotos suos difensore. Chi l'est in vida in morte protettore; e si benit da' Deus cundennadu a su fogu eternu pro brujare, curret lestru su santu a lu salvare! 64. Si trattat chi su regnu celestiale est uguale a su mundu profanu; chie tenet su gradu 'e capitanu chie de cumandante generale, s'odiernu sistema padronale in chelu che in terra l'hana a manu e chie santu non tenet in corte est in s'inferru in vida e in morte. 65. Si pustis mortu sa vida beata tue cheres in chelu acquistare, caru devotu, bisonzat pagare antecipadu in oro o in prata, betta s'offerta tua a sa safata chi est'a pes de su santu in s'Altare, si cheres esser in chelu Segnore si no! T'ingullet s'Inferru ah!, It'errore!! 66. Criticat sa ecresia romana sos Ebreos ca tottu cun decoro, han adoradu un vitellu d'oro comente e deidade soberana; e issa, chi si vantat cristiana, aradu e boes de Sant'Isidoro adorat, cun su naschidu Messia ancoras una mula in cumpagnia!!... 67. Mira cun Santu Giorgi figuradu in s'Altare unu caddu poderosu e dae su credente religiosu benit su caddu e su santu adoradu, ed est puru su porcu veneradu cun Sant'Antoni bellu gloriosu: e giamat idolatra contra Deus s'Ebreu, sende issa malepeus! 68. Assumancu s'Ebreu solu a unu animale fatt'hat festeggiamentu, sa cresia romana piùs de chentu nd'adorat, e de tantas razzas sunu! Cust'est a dare a Deus importunu pro chi cun vera fide e sentimentu adoran sos fideles tottugantos Deos impare a Bestias e Santos!!... 69. Unidamente a madonninas bellas adorat su cattolicu credente su Coccodrillu, su vile Serpente, su Sole, e i sa luna e sas istellas. . E cun santu Micheli in sas capellas adorat su Demoniu prepotente, chi su mattessi santu hat suttapese oh! bigotismu, a ite puntu sese!... 70. Davide, in d'unu salmu ispiegare (il 115) solit a tottu cun sentidos sanos, sos deos giughen bucca, ojos e manos, giughen pese e no poden caminare, caminare, toccare, faeddare no poden ca sun tottu idulos vanos, e sos ch'in issos confìdana fissos sun istattuas similes a issos... 71. Sende s'omine in terra superiore subra dogn'animale, ogni materia, una scultura adorende a sa seria benit a sa materia inferiore, torrat dae padronu servidore ruet in s'idolatra cattiveria, ca pregat e s'invocat e s'inchinat a sa materia chi s'arte cumbinat. 72. Bastat: serremus custu repertoriu de trapulas e santos de s'altare: trattemus su pattire, su gosare de chelu, de inferru e purgatoriu, limosinas e missas de offertoriu chi sos furbos han devidu inventare; su riscattu de s'anima rivale da' sa purgante pena temporale! 73. Ammitinde chi Deus a trint'annos cundennerat un anima a sas penas, sos preides, cun missas e novenas, la salveran da penas e affannos; risultat, chi piùs poderes mannos de Deus hant sas personas terrenas; già chi de annullare sa sentenzia fatta da Deus s'omine hat potenzia! 74. Sa bella est chi si faghene pagare dae sos credulones ignorantes pro salvare sas animas penantes chi sunu in purgatoriu a brujare; e, non paghende, las lassana istare brujare in sos vulcanos fiamantes... imbecilles!...si ruet ue passo un'omine in su fogu, eo lu lasso?!... 75. Dae su fogu pro giustu decoro deo lu salvo su simile meu; ma sos giamados ministros de Deu de lu lassare brujende han su coro! Ca crene solu in Deus de s'oro isfruttadores de su mundu intreu: chi supra a Deus, anima e peccadu han su santu negoziu fundadu. 76. S'eterna vida felice e amena, su paradisu pius magnifìccu, tue l'agatas in domo ‘e su riccu pro chi de dogni grazia est piena: gosat dogni delizia terrena a giovanu, a betzu e a pitticcu. Si tue chircas anima beatas prus de domo 'e su riccu, ue nd'agatas? 77. Ei s'inferru ardente a meraviglia de penas e dolores, su piùs tristu, est in sa domo 'e su poveru artistu, massimu d'unu babbu de famiglia, senza trigu dinari ne mobiglia, de dogni bene e grazia isprovistu. Nudu est issu e nudos hat sos fìzos cust'est s'inferru 'e veros martirizos! 78. Tottu cuddos ch'in terra hana patire durante vida dolore e piantu, naran: Deus in chelu ateretantu benes eternos det rettribuire; ma custa vida d'eternu godire l'agatat in sa fossa in campusantu! Morit accabat sa vida penosa, godit su paradisu intro sa losa. 79. S'omine riccu ch'in su mundu passat sa vida sua felice e cuntentu; su morrer, certu, l'est pena e turmentu ca dogni bene in custu mundu lassat; piùs no si disvagat ne s'ispassat in ballos, giogos de divertimentu; inserradu in sa tumba dolorante, ecco s'inferru de su benistante. 80. Si creteran sos nobiles e dottos de s'inferru in sas penas e turmentos, e dae sos vulcanos elementos d'essere poi mortos bene cottos avaros non dian esser ma devotos durante vida; e sos possedimentos in limusinas tian consumare pro no andare a s'inferru a brujare!! 81. Invece coros duros e redossos sun send'in vida; e han s'anima rude e non pensan a s'ultima salude che bonos religiosos ortodossos; aman de isfruttare pulpa e ossos a su poveru sende in gioventude: e a bezzu lu mandan, pro condanna, a mendicare dae gianna in gianna!... 82. Ecco sos fruttos de sa santidade de sos ch'in Deu e in s'anima crene! Preigan in su mundu a fagher bene e issos trattan cun barbaridade! Amore sende in vida, e caridade. no nd'hana mai usadu e ne nde tene, e bidimos da su proceder feu ch'in s'anima no crene ne in Deu! 83. Chelu e inferru est tott'in custu Mundu, bene da' sè lu cumprendet dognunu, e poi mortu no l'ischit nessunu sos ch'ana fattu istudiu profundu, si b'hat istadu infelice o giocundu ca omines terrenos tottu sunu sos chi Chelu, e Inferru han preigadu: e nessunu a lu ider est andadu! Terza Parte 1. Tottu sos ch'azis bona intelligenzia, si de Cristos sa vida esaminades, e cun s'artista la paragonades in cosa alcuna non b'hat differenzia; subra dogni mundana sofferenzia tale che Cristos s'artist' incontrades, e si cantu naro eo non creides, leggide s'Evangelu e l'idides! 2. Figuradu hat sa seta ingannatrice su Messias de sa celeste corte, in sa vida, in sa naschida, in sa morte limosinante, poveru, infelice, a tales chi sa classe produtrice mai speret de cambiare sorte e vivat suttoposta a dogni male. Paziente, e che Cristos uguale. 3. S'in d'una domo da' su fumu gialla naschet su poverittu, no est bassesa. E ne mancu birgonza ne vilesa, ca Cristos est naschidu in una stalla, cun tale frase, sa preideralla cunfortat s'affligida poveresa nende: su nascher no est disonore in gruttas, o barraccas de pastore. 4. Si no hat matterassu né lenzolu cando naschet s'infante isfortunadu, passenzia! ch'ha Cristos l'han corcadu in d'una pappadorza pro brassolu. Si vivet in miseria no est solu senza domo, famidu e ispozadu ca Cristos puru fit senza palazzos e istesit fascadu de istrazzos. 5. A Cristos visitadu, sende infante, l'han sos res d'Oriente in mod'u grattu su donu prezziosu issos l'han fattu d'oro, incensu, e mirra profumante: a vint'annos su poveru bracciante lu visitan sos res, e in tal'attu rezzit in donu sos milites pannos zainu e fusile pro tres annos. 6. Cand'unu artista da' sa' idda sua fuit atteras terras pro campare, o persighidu li toccat istare che bandidu in su buscu cua cua; Cristos puru in s'Egittu a tottu fua, andesit da Betlem, pro si salvare. Su poveru no nd'happat dolu o pena, s'andat pro si salvare in terra anzena. 7. Sende pitticu a pe no iscappadu Cristos portadu fit peri sa via, in brazzos da Giusepp'e da Maria o puru accaddu a s'Ainu imbastadu unu pizzinnu poveru trattadu non benit certu cun prus cortesia ca medas mamas andan pro su soddu a fasch’e linna e a pizzinnu accoddu. 8. Su poverittu appena essit da' niu est, in s'umana vida trupegliosa, portadu da’ sa mama bisonzosa a samunare pannos a su riu. E a coglire s'ispiga in s'istiu pattinde famen, sidi e dogni cosa; ca Cristos puru sende criatura suffridu hat frittu, famene e calura. 9. Cand’una poveritta famigliola no hat fizu dottore, nè profeta, devet istare cuntenta e lieta ca mancu Cristos no hat fatt'iscola penset chi senz'istudiu no est sola ca Cristos puru fit analfabeta. Essend’ analfabeta su Messia no tenzat de nessunu gelosia. 10. Si solu pro su pane intrat in lotta su poveru in s'edade piùs pizzinna, penset chi Cristos su mastru 'e linna imparadu hat pro haer sa pagnotta, e preferidu at che persone dotta su tribagliare piùs de sa pinna, su poveru che Cristos volonteri, imparet puru un’ arte o mestieri. 11. Si tue poverittu in malu istadu vives, senza ricchesas e ne dottes, invanu est chi ti lagnes o borbottes c’a mendicare Cristos est andadu, e hat in su desertu digiunadu baranta dies e baranta nottes; e tue si digiunas barant'annos, vive cuntentu in mesu sos affannos! 12. A Cristos turmentadu hat su Demoniu in su desertu, sende penitente turmentadu un'artista ugualmente benit da’ sos ch'han riccu patrimoniu, e trasportadu pro miseru coniu, a gustu insoro a levante a ponente, che a Cristos da' monte in campanile portadu l'hat su Demoniu vile. 13. Si benit un'artista ripprovadu pro calchi lamentosa cunferenzia, solu pro narrer cun giusta cussenzia ch’est dae sos guvernos isfruttadu, fit Cristos puru, cand'hat preigadu, persighidu cun tanta violenzia da' sos giudeos, guvernos malignos! pro impedire sos suos disignos. 14. Cand'un artista pro iniquizia imputtadu benzerat innocente, causa d'unu amigu unu parente ch'esserat rutt'in manos de giustizia; a Cristos puru Giudas cun malizia l'hat traittu basendelu umilmente un artista perdonet su delittu s'est innocente che Cristos traittu. 15. Cando pro giustu e cumpridu reatu benzerat unu artista detenutu, e trasportadu, pro ordine assolutu, da' unu logu a s'ateru in tal'attu, penset chi da' Erodes'a Pilattu Cristos puru ligadu istesit giutu, si benit un artista cun violenzia arrestadu, coraggiu! e passienzia! 16. Cando Cristos est devidu alziare carrigu de sa rughe a su Calvariu Simone Cireneu, volontariu, sa rughe li cheriat sollevare, ma impedidu l'hat de l'azuare su partidu ch'a issu fit contrariu, nende: Simone, a tie no est permissu; lassa sa rughe, chi la ported'issu!! 17. Gasi mattessi est cando unu riccone pensat de sollevare calchi poveru, dendeli una domo pro ricoveru ch'hat de sa povertade cumpassione, sos ateros de mala intenzione l'impedini, e li naran cun rimproveru; si tue azuas sa zente mischina pones in domo tua sa ruina! 18. Cristos in rughe l'hat sa zente mala mort'in sa bella edade giovanile, su poveru, sa classe segnorile, hat pro rughe pesante sempre a pala; pro la sustennere, in pomp'e in gala, morit sutta de cussa rughe vile nudu, senza camisa nè calzones comente Cristos in mesu 'e ladrones. 19. Amittinde unu Cristos redentore, de comente su clero hat preigadu, amittinde, chi s'omine tentadu, da su serpente rutt' est in errore amittinde unu Deus criadore, chi cant' esistit in terra hat formadu, e ch'hat potenzia in pagos segundos de fagher e disfagher milli mundos. 20. Si Deus hat su podere sovranu, e subra dogni cosa est imperante, podiat su Demoniu dominante benner de tottu su genere umanu? comente narat su clero romanu pro ponnere in paura s'ignorante? chi s'omine pro culpa 'e su peccadu fit dae su demoniu ligadu. 21. Si dogni cosa hat fattu Messer Domine in su nostru terrestre patrimoniu, creo chi fattu puru hat su Demoniu e chi fatt'hat sa femmina e i s'omine: no est giustu autore eo chi nomine de su peccadu, a tiziu a simproniu, sende Deus mattessi s'autore de serpente, peccadu e peccadore. 22. Nade, si mai unu Deus perfettu podiat imputare de reattu s’omine a somiglianza sua fattu a tortu l'hapat fattu o a derettu s'issu l'hat fattu a peccare suggettu, e chi s'omine est ruttu in disbarattu non podiat no, s'omine mancare, coment'issu l'hat fattu d'operare. 23. E si cust'Ente supremu celeste est in su chelu, in terra, in dogni logu, est puru in s'abba, in s'aria, in su fogu, e tando su Demoniu inue este? mund' impostore, giustu est chi proteste e narrer, senza brulla e senza giogu, s'in dogni logu est Deus in persone non tenet logu sa tentazione. 24. Senza custu podimos bene credere chi Deus fit de tottu a conoschenzia, cun sa sua Divina onniscienzia ischiat cantu li diat succedere; prim' a s'omine vida 'e li cuncedere e si est rutt'este in disubidienzia s'omine, o siat de peccadu reu est volontade e causa de Deu. 25. Pro isposare una femina sola pover' Adamu, ite disfortunadu! dae Deus istesit cundennadu issu, e tottu sa discendente prola. E Salomone chi hat dadu iscola a settighentas feminas culpadu no l'hat Deus ne postu in disciplinas puru happende treghentas concubinas. 26. Adamu, sende un omine massagiu, analfabetticu e pagh'istruidu, meritat dae tottu cumpattidu si nd'hat segadu una Rosa de Magiu, ma Salomone, un omine sagiu astutu sapiente in tottu ischidu, meritat prus d'Adamu cundennadu milli bortas, ca milli nd'hat segadu. 27. Pro una sola, cun tottu s'erenzia, fit cundennadu Adamu a sa tortura, pro milli Salomone, ite loccura! peccadu, ne cundanna, ne sentenzia non b'hat istadu, ite bella cussenzia!! Como conosco ch'est tottu impostura, e chi l'hana sos furbos inventadu pro usu de cummerciu - su peccadu. 28. Si fit beru ch'est Deu onnipotente, presente in dogni logu bellu o bruttu. fit cando s'omine in peccadu est ruttu puru inie in cuss'ora presente: de ponner in malizia s'innocente hat permittid'a su serpente astuttu, duncas, happende mancadu o fallidu s'omine, est Deus chi l'hat permittidu. 29. Si Deus tottu hat bidu, e hat permissu a s'omine terrenu de peccare, it' importat su mundu pro salvare, fagher morrer a Cristos Crocifissu? si Deu onnipotente solu est issu senza Cristos podiat remediare dogni fallu mundanu dogni errore sende supremu padronu e segnore. 30. Cristos in terra ch' esistidu siat coment'omine tottu lu creimos, ma da su sou operadu bidimos chi podere Divinu non teniat: amitto chi miraculos faghiat, comente ateros oe nd'intendimos, chi senza alcunu podere Divinu faghene trasformare s'abba in binu: 31. S' aberu Cristos Divina natura haeret tentu, e podere infinitu, cand'hat passadu Erodes malaitu a fil' ispada dogni criatura in Betleme, fuidu cun premura pro si salvare non fit in s' Egittu; ma prima Erodes d'essere arrivadu a Betleme, l'haiat fulminadu. 32. Chi tenzat Cristos divinu podere no l'amitto, ch'est una falsidade, ca teninde divina podestade e de chelu e terra sende mere, fìt istad'issu in gradu e in dovere de dare a tottu paghe e libertade, mentres chi libertade ne cuncordia non ch'hat in custu mundu de discordia. 33. Est tottu vanu chi trintatres annos Cristos in terra che siat istadu, ca comente issu hat happidu hat lassadu su mundu cun discordias e affannos, distruidu no hat sos res tirannos anzis han creschidu e moltipricadu, e de continu a gherrare han sighidu prima e posca chi Cristos est naschidu. 34. Si sa paghe tra tottu sos viventes su messia in su mundu eret portadu, comente narat su clero, e hat nadu, in sos tempos passados e presentes, dunis haer pro provas evidentes chi prus nessunu no iat gherradu, ma deviat regnare sempre eterna sa paghe, e sa cuncordia fraterna. 35. Si pro cappricciu dogni latitudine de su globo terrestre oe girades, paghe ne libertade no incontrades ma solu gherras e isclavitudine, cun odiu, avarizia, ingrattitudine, comente, tando, su Messia nades; ch'hat postu paghe, in su globo terreste s'in gherra e in discordia ancor'este? 36. De pustis chi Mosè nd'hat liberadu sos isclavos Ebreos da' s'Egittu, e de Sinai a su desertu littu su populu novellu est arrivadu, aspramente Mosè l'hat obbligadu a crere in d'unu Deus infinittu cun sos comandamentos d'osservare de non bocchire nessunu, e non furare. 37. Subra cantu Mosè hat fatt'appellu riverente ogn' Ebreu hat iscultadu, ma cando s'est Mosè allontanadu de sa legge a descrier su modellu, su populu de oro unu vitellu s'hat fatt' e l'hat che Deus veneradu ch'abituados gai, no novizios, fin d'adorare sos Deos Egizios. 38. Cando Mosè haiat congluidu de iscrier sa legge, o maraviza! falende da' su monte alzat sa chiza e i su populu adorende hat bidu unu vitellu d'oro costruidu: dende lodes a custu prus de miza; Mosè, a s'attu indecente infedele rimproveràt narende a Israele: 39. "Proite, o Israele, has trasgredidu sa legge d'unu Deu onnipotente? pensa cand'in s'Egittu fis dolente da Faraone isclavu e opprimidu, chi t'hat issu salvadu e custodidu e tue ateros Deos riverente ses in compensu cha t'hat liberadu, però oe pianghes su peccadu. 40. E in s'attu Mosè hat ordinadu a sos ebreos de si separare, partegianos de issu, e impugnare sas armas prontamente lis hat nadu: centra cuddos chi hana idolatradu devet su frade su frade isvenare. Ubbidit dogni bonu israelittu e nd'hat mortu tremizza in su conflittu 41. S' istrage sambenosa, su misfattu chi Mosè hat devidu consumare, a tie lasso, lettore, pensare si b'haiat mutivu de reattu? si a s' Ebreu in s'Egittu l'han fattu su vitellu de s'oro venerare pro veru Deu, da sende bambinu ite culpa teniat su mischinu?... 42. Sa zente da' pittica incamminada in qualunque siat religione, no cambiat a manna opinione pro chi li dias un archibussada. Gasi sa zent' Ebrea amaestrada dae pittica, cun devozione, fìdele adorad'hat su Deu sou e no lassat su bezzu, pro su nou. 43. Como sa culpa'de tale inclemenzia a chie de la dare mundu elegges? forzis a sos Ebreos, chi eregges tue los giamas? no! tene passienzia; culp'est de Deu ch'hat dadu esistenzia prim'e sas suas ad'ateras legges; mentres s'issu sa legge prima 'e tottu l'haeret dadu, custa iat connotu. 44. Pro sa fide de unu babbu eternu de s'ispada servidu si est Mosè, tantu pro haer che profeta e rè de su populu Ebreu su guvernu; ateretantu su clero modernu, pro sa fide de Cristos mundu crè, cun rogos e torturas, de persones fatt'hat morrere a contu 'e milliones. 45. Bido chi de occhire est proibidu a su populu bassu e ignorante, e ch'a su Demagogu a su regnante est, solu riservadu e permittidu. Ecco sa legge 'e Deus trasgredidu ch'hat Mosè cun su Clero segudante; però pro issos tottu est dispensadu e no esistit legge ne peccadu. 46. Sa religione prima in Palestina, poi in Spagna, in Italia, in Franza, istesit, cun s'ispada e cun sa lanza fatta crere, non pro opera Divina, da cudda zente furba e malandrina chi bramat d'haere una maggioranza, de populos e terras tottu impare pro poder in su mundu dominare. 47. Pro conchistare sa terra promissa chent'ortas Giosué dad'hat s'assartu tantu sambene umanu b'hat ispartu a doppiu de cantu balet issa. Carlo Magnu fatt'hat istrage e rissa pro riscattare 'e Cristos s'istendartu, pro cunverter sos populos paganos s'àt intintu de sambene sas manos. 48. Mira puru gherrende unu Sansone contra sos miscredentes Filisteos, pro sa fide 'e su Deus de sos deos, mille gherreris post'hat a muntone: Orlandu furiosu che leone, sos saracenos hat postu in anneos unu gallicu s'ateru giudeu; unu gherra pro Cristu, unu pro Deu. 49. Shangar, Baraccu, andesini a gherrare Davide, cun Saulle, e Gedeone, totu pro interessu 'e religione e populos e terras conchistare. Fioravante, e Rezzieri impare, Tancredi cun Rinaldu in unione pro propriu interessu fatt'han gherras pro sa fide de Cristos e pro terras. 50. Pro mesu e sos eroes paladinos sos pabas conchistadu han sos poderes, guvernadu su mundu hana che meres chimbighent'annos e piùs continos isparghinde su sambene a trainos, bocchende babbos, fizos e muzeres, cuddos ch'a modu insoro non crediana, a lu narrer in Sardu, los bocchiana. 51. Si sa Gerusaleme de Torquatu, e de sos paladinos sas istorias leggides, cantas gherras e penorias pro sa fide de Cristos, hana fattu; poi. dae Mosè, su longu trattu de tantos res sas gherras antigorias, chi solu in Cananèa Giosuè gherrende mortu b'hat trint'unu rè. 52. Sas religiones tottu sociedades sun comente sos ateros partidos d'una idea fundad'in terra unidos pro conchistare tronu e podestades in dogn'epoca e tempus s'osservades bind'hat calmos, bind'hat inferocidos tott'amantes de bonos aquistos chie gherrat pro Deu, chie pro Cristos. 53. Su veru Cristos est su lavorante ch'in dogni tempus su mundu hat redentu, dendeli pane, alloggiu e vestimentu de sa terra a dogn' essere abitante, cuddu ch'est mortu in rughe agonizante, naru cun bona fide e sentimentu chi sende mortu in sa rughe incravadu no podet haer su mundu salvadu. 54. Sende mort'in sa rughe crocifissu cuddu Cristos giamadu redentore, non podet de su mundu salvadore esser, ca mancu sslvadu s'est issu. Salvat su mundu, tribagliende fissu s'artista, su massaiu, su pastore, pro chi produene in dogn'annu agrariu cantu a s'umanidade est necessariu. 55. Hazis a narrer: si: ma da s'altura Cristos mandat sas abbas de arare, sole, e nie chi faghet prosperare, sos alimentos de s'agricoltura; no ischides, sa propia natura, de sa terra, hat virtude d'attirare, a sé sas nues che potente mole abba, randine, nie, bentu e sole. 56. Dae cando in sa terra so naschidu, in forma de un essere vivente, a Cristos de sa nues dirigente su cursu 'e chimbanta annos no hapo idu, s'omine astuttu, malignu, fingidu fatt'hat crere chi Cristos mundu e zente guvernat, proet e dat vida e mottu: mentres chi da' sa terra benit tottu. 57. Cando sas nues si tumbana appare in sas aeras, in tempos non bonos, produin lampos, orribiles sonos chi nois tronos solimos giamare, su furbu a s'ignorante pro ingannare, narat chi Deus los faghet sos tronos, cando contra de nois s'arrennegat fulminat, bocchit e truncat e segat. 58. Ma tott'est vanu, Deus chi s'airat contra su peccadore mundu ingrattu, ca pro reparu s'omine s'hat fattu sa calamita chi su lampu attirat. Cando issu de fulminare mirat, s'omine cun s'elettricu apparattu. riparat de su lampu sa violenzia e disarmat a Deus de potenzia. 59. A Cristos l'han pro bona convenienzia deificadu sos furbos mitrados, pro dare esempru a sos diseredados chi Cristos non teniat possidenzia. Sì, da sa padronale prepotenzia custos sunu in su mundu calpestados mustrare non si devene insolentes ma, che Cristos umiles, pazientes. 60. D' haer Cristos salvadu mundu e zente non cretedas ca fit a paragone, comente una nobile persone d'unu grande marchesi possidente, chi cret cun sa ricchesa solamente, de salvare una intera nazione: però si non tribagliat e produet sa ricchesa a niente no influet. 61. Gasi matessi Cristos Nazarenu fit che marchesi improduttiva landa; su tempus ch'issu hat fattu propaganda, campadu s'est da su tribagliu anzenu, lu narat s'Evangeliu in pienu chi Cristos est andadu a sa dimanda, duncas resultat su mundu, e a Cristos chi semprere han campadu sos artistos. 62. Sos artigianos, biddas e cittades hana custruttu, e istradas e pontes, non sunu Cristos, marchesis nè contes ch'han tribagliadu in tottu sas edades, lughes de gas e d'elettricidades, acquedottos, potabiles fontes han, pro sos artigianos, mottu e vida dogni bidda e cittade costruida. 63. Cuncertos musicales mandolinos, cinemas, e teatros e cantores, ristorantes, cunfettos e licores, passizadas e pubblicos giardinos, sigarros, sigaretas e luminos, festas, fieras, caddos curridores, tantu sia de mente che de manos opera totu est de sos artigianos. 64. Carrozzas, automobiles, tramvias, bastimentos, piroscafos navales, telegrafos, cun postas e giornales, macchinismos, veloces ferrovias, incisiones, e fottografìas, casteddos, monumentos eternales, cantu in su mundu d'arte esistit tottu fatt'hat su veru Cristos non connotu. 65. Su falsu Cristos, cun su benistante, mai no hana su mundu salvadu, ca semprerunu ed'ateru campadu est dae palas de su lavorante, a bezzu, a giovaneddu e sende infante, l'hat s'artista bestidu et allattadu, e cand'est mortu, l'hat giutt'in carrossa oppuru accoddu finas a sa fossa. 66. S'omine furbu s'ignorante trampat nende: chi senza riccu e senza Cristu, in su mundu no campat un artistu mentre senza s'artistu issu no campat: tottu sa valsa fide ch'issu lampat. Cando bene l'esaminat s'abistu, bidet craru, chi, senza s'operariu no campat s'oziosu proprietariu. 67. Si logicu su fattu e giustu fiat, in s'epoca antigoria passada; morta sa classe artista fit istada ca Cristos tando e riccos non ch'haiat. Mentres ch'a chentu ortas istaiat meda menzus, senz'esser'isfruttada dae cando esistidu est riccu e Deus vivet, de tando chentu ortas peus. 68. Suffrit su lavorant’agricoltore de s'jerru sa rigida frittura, e in s'istiu, a sa mietittura, su soffocante arsibile calore, e i su nobile illustre segnore in campagnatas e villeggiatura a s'incunza regollet dogni fruttu lassende s'artigianu a runcu assuttu. 69. S'Abe, cantu fattigat e peleat pro fagher de su mele conquista, a su tempus chi fatt’hat sa provvista andat su mere e su mele nde leat; a tribagliare tottu s'annu impreat e nde tenet sa parte piùs trista no podet de su sou issa disporrer che su tantu de viver pro no morrer. 70. S'artista puru, in s'umana laguna, tribagliat pro mantenner su mandrone, de su fruttu de sa produzione no ndeli dan de chentu partes una in mesu sa ricchesa no hat fortuna pro chi bi ndela leat su riccone, si nde tenet su pane a si nutrire li mancat su calzare e su bestire. 71. Ma si de s'Abe s'esempru sigheret su mundu menzus caminare tiat, su mandrone chi non tribagliaiat ugualmente a s'Abe lu occheret, creo s'isfruttamentu chi cesseret ca dognunu sa morte la timiat, e si cheriat pane a mandigare li beniat forzosu a tribagliare. 72. S'Abe, sa fratellanza, sa giustizia: mustrat prus vera e sa vera unione dat esempru a s'umana nazione chi nemos devet fagher sa preizia, devet produer dognunu a dovizia pro mantenner sa propia persone, e fina a cando non faghimos gai paghe tra nois non ch'adesser mai!... 73. S'omine riccu, in d'una paraula, non produet, nè faghet benefìziu, ca lu tenet de naschida su viziu de fagher su mandrone, e no est faula: issu est avezzu a mandigare in taula e fagher de vivandas isperdiziu; da' sos artista, cun delicadesa, cheret esser servidu fina a mesa. 74. Su tribagliu de s'altu Signoriu est de leare in manu sa furchetta, de si mantenner a pische e a petta tottu sa vida, cantu durat biu, passizare in jerru e in istiu cun sa sua madama a sa brazzetta, andare in carrozza, a caddu, a pè dae su biliardu a su caffè. 75. Viagget su riccone in ferrovia oppuru in nave, in s'oceanu infidu, da' sos Artistas semprer est servidu e guidadu fina a s'osteria, cand'isbarcat, cun grande cortesia, dae sos artigianos est rezzidu; li preparan alloggiu, mesa e lettu, cun tanta riverenzia e rispettu. 76. S'incasu donat mancias o istrinas, o limosinat calchi mendicante, pro si mustrare omine galante regalat pagos soddos o sisinas; est dinari furadu in sas fainas da' su tribagliu de su lavorante, faghet a bier ch'est benefattore, ma non dat nudda de sou sudore. 77. Comente faghet su riccu birbante pro fagher una fura piùs esplendida? ponet de comestibile una bendida e bendet a libretto, e a contante; s'est esercente, da' su lavorante, tenet tottu s'intrada e i sa rendida, faghet a cumprimentu ogni faina e pagat tottu in ispesa 'e cantina. 78. In sa buttega sua endet de tottu, pane, pasta, farina mesturada, ozu comunu, lardu e aringada, casu de craba, cunserva e regottu legumene isceltadu 'e malu cottu chi coghet prima de issu sa pinzada, oltre chi mala merce bendet issu l'imbrogliat in su pesu cu Cummissu. 79. Gai pagat sa nobile persona cudda limosinante zoronada, merce de rifiutu istantissada bendet a caru preziu che bona. Certa zente usuraria, ladrona cheriat da sa naschida impiccada, ca su tribagliu 'e su zoronaderi pagat in mala merce e in papperi. 80. Oltre su lavorante 'e l'isfruttare lu ponet in severa disciplina, dendeli pane siat, o farina a mesura 'e no morrer' ne campare: si benit unu a s'ammalaidare tando li serrat su bonu 'e cantina, e si no morit de febbre o de frittu morit disisperadu 'e s'appetittu!! 81. Su riccu nàt chi pagat sas impostas de cantu tenet in possessione; chi pagat issu già tenet rejone, ma bessit tottu dae palas nostas; si milli scudos si ogat da' costas nde guadanzat unu millione, chi pagat sa rejone bi la damos, . ma semus nois chi tottu pagamos. 82. Sos titulos chi dat a su bracciante, cudda nobile classe signorile, est sempre istadu de rusticu e vile, de mandrone, de tontu, e d'ignorante; de imbroglione, de ladru, e birbante, de vagabundu, cretinu, imbecile, imbreagolu, ispreccone, insolente, e infine lu trattat de molente. 83. Disprezziare intendimos ispissu sa nobile Segnora, e su Segnore, su poveru massaju, su pastore ca bestidu e civile no est che issu, ca no pensat s'illustre mincidissu, chi custos chi hat issu in disonore, e cittat, cun disprezzu, a paragone, chi li dana su pane, e i s'anzone!... 84. Cessa, riccone, d'esser insolente, e sias cun su poveru amorosu, tantu si faghes de presuntuosu menzus non ses de sa povera zente; vantadi solu, chi ses possidente, pro ch'ateru no has de preziosu; ma no nerzas chi ses de menzus ramu ca semus tottu fizos de Adamu. 85. Termine a sas bideas ostinadas ti cumbenit, o nobile, chi ponzas, ch'a piùs de su dannu sun birgonzas a persones che a tie educadas: pensa chi tue mandigas debadas in cumpagnia de padres e monzas, e chi su lavorante notte e die est tribagliende pro campare a tie. 86. Si tue haias bonu sentimentu non dias s'artigianu disprezzare, anzis sos pes li devias basare dogni die, dogn'ora, ogni momentu, ca pane a tie, alloggiu e bestimentu tottu sa vida t'hat solidu dare; si nd'has da issu sas visceras sazzias, no torres pro cumpensu malas grazias. 87. Pensa chi tue ses piaga e peste pro chi vives fattende sa preizia; tue ses su Cainu ch'ingiustizia usadu has contra Abele in su terrestre; non ti mustres superbu ne areste, istringhe cun su poveru amicizia, ca ses da' issu bestidu e campadu tottu vìda, che porcu peisegadu. 88. Torra, riccone, a s'antiga amistade comente minoreddos cando fìmis, chi poveros e riccos giogaimis in sas carrelas in sozziedade, si fis de nois tando amigu e frade, sende mannos ancora esser devimis, unidos in comune fratellanzia, comente amos connotu dae s'infanzia. 89. Convintu ses o no, capitalistu? ti paret giustu cantu t'hapo nadu? a narrer si, t'agattas obbrigadu ca bestidu e campadu t'hat s'artistu. Sempre s'artistu non tue ne Cristu, in dogni tempus su mundu hat salvadu, e difesu t'hat vida, domo e terras morind'issu in sos campos de sas gherras. 90. E tue, zente, patria isolana, senza istruzione e senza iscola, no t'istes prus che ainu de mola chi rezzit colpos cantu ndeli dana, ma legge sa Cummedia Mundana tue e sa tua discendente prola; legge, ca cun su tempus incontrare podes sa vera via 'e caminare. 91. Sa vera Religione d'imitare est, o bracciante, o possidente, o re, su male chi non cherzo eo pro me non devo mancu a tie causare, cantu bene pro me hap'a bramare devo bramare e cherrere pro te, fraternamente in paghe totugantos senza reccurrer a Deos ne Santos. | SA MUNDANA CUMMEDIA Sa religione est una miniera pro pabas, munsegnores e viccarios; sos santos sunu tottus impresarios chie in un'arte chie in d'una carriera; o populu ignorante, cunsidera ite fruttu ti dan sos santuarios? Non bides santos, madonnas e Cristos, ch'est unu isfruttamentu a sos artistos?! Osservas pro dogn'arte o mestieri ch'hana postu unu santu protettore; pro sos massajos est santu Sidore, santu Vissente, 'e su mastru ferreri, santu Crispinu pro su sabatteri, santa Barbara pro su minadore, santu Giuseppe cantende a s'anninna... est protettore 'e sos mastros de linna. Santu Cosimu e santu Damianu pro su dottore e pro su farmacista; de sos chi sun guastos a sa vista santa Lughia s'impresa hat in manu; su pastore in ierru e in beranu protegget santu Giuanne Battista; a sant'Antoni, festadu in benharzu l'hat fattu protettore 'e su porcarzu. Santu Pedru impresariu de sas craes, protegget sos craeris de sa Banca; santu Micheli giughet in farranca su pesu, e pesat sas animas graes, santu Roccu tumores e piaes curat de sos chi meda bettan s'anca, Maria Madalena protetrice est de dogni mundana peccatrice!... Tenimus puru a santu Costantinu ch'est protettore de sos gherrieris viaggiadores tottu e passizeris han sa Madonna de Bonu Caminu; sant'Andria protegget de continu sos piscadores cun sos marineris; Maria de su Nie prus benigna prottegget sos chi benden carapigna. Infine: pro dogn'arte o maladia unu santu reparat sa tempesta, pro curare ogni male e dogni pesta postu han de su remediu a Maria, tiat bastare custa sola ebbia però non bastat una sola festa: ca senza tantas festas bene ischides no poden benner riccos sos preides! |